Interculturele diagnostiek is een proces waarbij diagnostische methoden systematisch worden afgestemd op de culturele achtergrond van cliënten, leerlingen, patiënten en, indien relevant, hun familie. Deze afstemming vindt plaats op allerlei momenten, denk aan observaties, gesprekken en tests. Het doel van deze werkwijze is om bias1 op grond van o.a. taal, waarden, tradities en migratie-ervaringen te vermijden. Dit leidt tot betrouwbaardere beoordelingen en een waardevolle behandeling voor iedereen. Interculturele diagnostiek is een proces waarbij professionals in zowel onderwijs als zorg continu moeten erkennen en herkennen hoe cultuur de beoordeling van de zorg- of hulpvraag, de interpretatie van resultaten en uiteindelijke conclusies beïnvloedt.
Cultuursensitief werken = interculturele diagnostiek
Geen enkele werkwijze is van nature cultuurvrij. Daarnaast is niemand van ons van nature zonder vooroordelen. Bijvoorbeeld door onze opvoeding, nieuwsuitingen en onze eigen ervaringen nemen we in de loop der tijd allerlei aannames mee. Het is daarom onvermijdelijk dat die aannames zo nu en dan de kop opsteken in ons dagelijks leven. Voor professionals in het onderwijs en het zorgdomein is het met name belangrijk om zo neutraal mogelijk hulp, begeleiding en zorg te bieden. Bij interculturele diagnostiek ligt de nadruk op het vermijden van drie vormen van bias2:
- Constructbias treedt op wanneer er in culturen verschillende definities van bepaalde concepten (ook wel: constructen) bestaan. Zo is de definitie van “depressie”, en of dit vooral voor mentale of fysieke klachten zorgt, verschillend per cultuur. Wanneer een cliënt een vragenlijst moet invullen om te beoordelen of hij/zij lijdt aan een depressie, kan dit problemen opleveren.
- Er is sprake van methodebias wanneer testprocedures, taalgebruik of antwoordstijlen niet voldoende bekend zijn. In sommige culturen zijn meerkeuzevragen of bijvoorbeeld getoetst worden onder tijdsdruk ongebruikelijk. Door deze bias wordt in feite de bekendheid met een bepaald toetsformat, niet het beoogde vermogen (bijvoorbeeld leesvaardigheid) getest.
- We spreken van itembias wanneer specifieke vragen, beelden of termen een in verschillende culturen ook verschillende connotaties oproepen. Dit kan belemmerend of misleidend zijn. Door taboes rondom bepaalde emoties kunnen schaalvragen over emoties (zoals bijv. “ik voel mij somber”) lastig te beantwoorden zijn.
In zowel scholen als zorginstellingen is het uiteindelijke doel van diagnostiek steeds om maatwerk te leveren en ondersteuning af te stemmen op de individuele behoeften. Interculturele diagnostiek speelt daarin een sleutelrol doordat het diagnoses verrijkt met cruciale contextinformatie. Die contextinformatie kan ertoe leiden dat een ogenschijnlijke leerstoornis bij een leerling misschien niets meer dan een woordenschatachterstand blijkt te zijn. Anderzijds kunnen lichamelijke klachten als hoofdpijn of vermoeidheid bij cliënten wijzen op diepere psychische stress in plaats van een stemmingsstoornis. Door gewenning en die “eigen” aannames, kan het zijn dat deze vormen van bias lang onopgemerkt blijven. Een werkwijze die sterk geworteld is in interculturele diagnostiek is een manier om vertekening aan het licht te brengen. Wat betekent dat in de praktijk?
Interculturele diagnostiek in onderwijs en zorg
Als professional in de zorg doe je er goed aan regelmatig aan zelfreflectie te doen. Hierdoor blijf je kritisch op je eigen houding en bewust van je eigen referentiekader.
In je contact met cliënten, leerlingen en gezinnen kun je proberen de context duidelijk te maken. Vraag bijvoorbeeld naar de (migratie-)achtergrond van de ander. Wees oprecht in je nieuwsgierigheid en leergierigheid door te vragen naar culturele gebruiken, connotaties en beelden. Door aan te geven dat je wil samenwerken, en wat het eind is van jouw kennis, werk je aan een basis van vertrouwen. Deze manier van communiceren, en interculturele diagnostiek als geheel, vergt geduld en het vermogen om tussen de regels door te lezen. Heb je nog steeds het idee dat je elkaar niet begrijpt, woordelijk of anderszins? Dan kan het nuttig zijn om een cultuurtolk in te zetten. Cultuurtolken vertalen niet alleen de letterlijke taal, maar kunnen ook optreden als toelichter voor beide partijen.
Verder is het verstandig om je niet vast te bijten in de instrumenten of methoden die je gebruikt. Bij interculturele diagnostiek is het belangrijk om hier flexibel in te zijn. Vervang traditionele vragenlijsten en toetsen bijvoorbeeld door non-verbale tests, tekenopdrachten of rollenspellen, of simpelweg door mondelinge gesprekken met voorbeelden uit de eigen leefwereld. Ook hierbij kan de ondersteuning van een cultuurtolk goed van pas komen. Bevraag je methoden en je instrumenten regelmatig en wees daarbij kritisch. Past deze test of vragenlijst wel bij deze persoon? Is het mogelijk dat mijn werkwijze de beoordeling of diagnose van deze persoon vertekent? Dat zijn belangrijke vragen, des te belangrijker zijn de antwoorden en wat je ermee doet.
Wat interculturele diagnostiek niet is
Pas op voor culturele blindheid (het negeren van cultuur) of culturele fixatie (alles wijten aan cultuur). Het doel van interculturele diagnostiek is zeker niet om je behandeling cultuurvrij te maken. We leven in een wereld met een prachtige verscheidenheid aan culturen. Het zou zonde en bovendien schadelijk zijn om de invloed ervan te negeren. Dit zou kunnen leiden tot verkeerde of gebrekkige zorg en begeleiding. Het is goed om oog te hebben voor de verschillen, maar wel bewust te blijven van het individu dat je voor je hebt. De ander decimeren tot zijn of haar cultuur gaat juist voorbij aan het doel van interculturele diagnostiek. Het gaat om cultuursensitief werken, niet cultuurdeterministisch werken.
Van ruis naar rust: hoe wij kunnen helpen
Kort samengevat, interculturele diagnostiek helpt je om biases te herkennen, zodat je diagnoses en beoordelingen beter aansluiten op de individuele achtergrond van leerlingen, cliënten en gezinnen. Door structureel aandacht te besteden aan culturele context versterk je de betrouwbaarheid en effectiviteit van je werk.
Wil je meteen aan de slag? Overweeg dan om een cultuurtolk in te schakelen. Wij bieden hulp en ondersteuning op verschillende momenten binnen het onderwijs- en zorgdomein. Meer informatie over onze ondersteuning en/of onze trainingen cultuursensitief werken? Die vind je hier.
- Bias is een systematische vertekening in gegevens of waarnemingen, waardoor de uitkomst niet objectief of representatief is. Vooroordelen, voorkeuren en aannames, zowel bewust als onbewust, kunnen hieraan ten grondslag liggen. ↩︎
- Deze vormen van bias worden bijvoorbeeld genoemd in de werkkaart “Cultuursensitieve Diagnostiek” (2020) van de GGZ, die is gebaseerd op onderzoek “Interculturele Psychodiagnostiek” (2011) van Fons van de Vijver. Hoewel dit vooral gaat over de geestelijke gezondheidszorg, zijn de inzichten ook van toepassing op andere domeinen, zoals overige zorg of onderwijs. ↩︎