In onze vorige blog bespraken we aan de hand van Arjuns casus hoe uitdagend het voor onderwijsprofessionals kan zijn om precies te achterhalen wat een afwijzing betekent. Zo bleek dat een eenvoudig “nee, dankjewel” van een ouder of verzorger met een niet-westerse achtergrond soms juist “ja, graag” kan betekenen. In bepaalde culturen is het namelijk gebruikelijk om een aanbod, zelfs als er interesse of noodzaak voor is, eerst af te slaan. Dit is een vorm van beleefdheid, respect voor autoriteit of een manier om niet te gretig over te komen. Daarnaast kan een uitnodiging om zelf een keuze te maken bij ouders of verzorgers verwarring oproepen. Zij gaan er vaak van uit dat de professional wel zal weten wat de beste keus is. Een uitnodiging om zelf een keuze te maken kan daardoor voor twijfels over de expertise van de professional zorgen.
In deze blog gaan we dieper in op andere culturele spraakverwarringen rondom dit thema en de mogelijke oorzaken ervan. Ook delen we praktische tips om hier cultuursensitief mee om te gaan, bijvoorbeeld als het gaat om hoorrecht.
Hoorrecht
Hoorrecht in het onderwijs houdt in dat kinderen en jongeren die extra ondersteuning nodig hebben, mogen meedenken en meepraten over hun begeleiding en ontwikkeling. Dit internationaal erkende kinderrecht onderstreept dat jeugdigen zelf het beste kunnen aangeven wat ze nodig hebben en waar ze zich prettig bij voelen. Door hen inspraak te geven in beslissingen die hen direct raken, wordt er niet alleen óver hen gepraat, maar nemen ze actief deel aan het proces. Dit versterkt hun gevoel van eigenwaarde en verantwoordelijkheid en zorgt ervoor dat de ondersteuning beter aansluit bij hun behoeften.
In de praktijk betekent dit dat kinderen en jongeren worden betrokken bij het opstellen van hun ondersteuningsplan, de tussentijdse evaluaties en de keuzes voor hun toekomst. Dit kan variëren van praktische aanpassingen in de klas tot grotere beslissingen over hun schoolloopbaan.
“Omdat ik het zeg”
Hoewel hoorrecht in veel (westerse) onderwijssystemen een vanzelfsprekend principe is, geldt dit niet in alle culturen. Opvattingen over de rol van de leerkracht en de mate van inspraak die kinderen en ouders krijgen, kunnen sterk verschillen.
In veel niet-westerse culturen is het ongebruikelijk dat kinderen of jongeren hun stem laten horen, zelfs als het om hun eigen leven of loopbaan gaat. Een voorbeeld: in veel Aziatische samenlevingen speelt hiërarchie een belangrijke rol, waarbij ouderen per definitie meer te zeggen hebben dan jongeren. Respect voor leeftijd en ervaring leidt tot een sterke mate van gehoorzaamheid aan ouders, verzorgers en andere gezagsfiguren, zoals leerkrachten of begeleiders. Ook in Arabische of Afrikaanse culturen is dit soort respect voor senioriteit heel normaal. Voor ouders en verzorgers met een niet-westerse achtergrond kan het daarom verwarrend zijn dat kinderen in Nederland een actieve rol krijgen bij beslissingen over hun leerroute.
In de vorige blog stipten we al even aan dat ouders en verzorgers de onderwijsprofessional mogelijk niet alleen als expert, maar ook als medeopvoeder worden bezien. In hun ogen heeft de professional niet alleen de kennis, maar ook de verantwoordelijkheid en de bevoegdheid om beslissingen te nemen over het leertraject van hun kind—zelfs zonder inspraak van de ouders of het kind zelf. Dit is een kenmerk van collectivistische culturen. In deze culturen wordt opvoeding niet uitsluitend gezien als de taak van de ouders, maar als een gedeelde verantwoordelijkheid van de bredere gemeenschap, inclusief familieleden, leraren en andere gezagsfiguren. Hierdoor kan het idee van individuele inspraak, zoals hoorrecht, minder vanzelfsprekend of zelfs overbodig lijken.
Tegelijkertijd betekent dit niet dat ouders onverschillig staan tegenover het onderwijs van hun kind. Er kan echter onduidelijkheid bestaan over de “rol” van alle betrokkenen: onderwijsprofessional, ouder/verzorger, en kind. Dit kan leiden tot misverstanden wanneer Nederlandse onderwijsprofessionals verwachten dat ouders actief participeren in beslissingen, terwijl deze ouders ervan uitgaan dat de school die verantwoordelijkheid al op zich neemt. Hierdoor kan een goedbedoeld aanbod meermaals wordt afgewezen, terwijl er eigenlijk wel interesse is of omdat er verwarring bestaat. Hoe kan je dit voorkomen en hoorrecht op een toegankelijke manier uitleggen aan ouders en verzorgers met een niet-westerse achtergrond?
Soepel communiceren
Als onderwijsprofessional streef je ernaar om alle ouders en verzorgers, ongeacht hun achtergrond, op een prettige, eerlijke en duidelijke manier te benaderen. Het is helder dat sommige aspecten van de westerse onderwijscultuur extra uitleg en aandacht behoeven. De volgende tips kunnen je helpen ervoor te zorgen dat zowel ouders als jeugdigen zich gehoord en ondersteund voelen.
- Wees alert. Door bewust te zijn van de verschillen, kun je er rekening mee houden dat een eerste “nee”, eigenlijk geen echte afwijzing is. Dit vraagt dus om geduld. Het kan nodig zijn om de vraag of uitnodiging tot inspraak in een andere vorm te herhalen voordat de ander zich vrij voelt om erop in te gaan.
- Pak je rol. Het is heel fijn dat je je best doet om de personen die je tijdens je werk tegenkomt een podium wil bieden om hun mening te geven. Maar voor sommigen voelt dat podium onbekend en ongemakkelijk. Je kunt de ander helpen om op een respectvolle manier de leiding te nemen, zonder voor een ander te beslissen. Leg meermaals uit waarom je iemand een aanbod doet. Op die manier geef je je gesprekspartner de ruimte om alsnog in te stemmen, zonder zich onbescheiden of asociaal te voelen.
- Benadruk de samenwerking. Leg uit dat je als professional graag samenwerkt met ouders om de best mogelijke ondersteuning voor hun kind te bieden. Geef concrete voorbeelden van situaties waarin het waardevol is om de mening van ouders en kinderen te horen, zoals bij het opstellen van een leertraject of het bepalen van extra begeleiding. Benadruk dat hoorrecht niet betekent dat kinderen volledig zelf beslissen, maar dat hun stem wordt meegenomen in het proces. Het is daarnaast belangrijk om ouders en kinderen gerust te stellen: er is ruimte voor het kind om zijn mening te geven, maar dit is geen verplichting. Kinderen mogen aangeven dat ze liever hebben dat hun ouders beslissen.
Cultuursensitief communiceren vraagt om nuance, geduld en begrip. Professionals in onderwijs spelen hierin een cruciale rol. Door rustig elke “laag” van de communicatie af te pellen en helder uit te leggen kun je ervoor zorgen dat iedereen de ondersteuning krijgt die hij of zij nodig heeft – zonder dat beleefdheid in de weg staat. Vind je het moeilijk om dit in de praktijk toe te passen? Schakel dan een van onze cultuurtolken in! We helpen je graag verder.